Κάτω Πατήσια

Τα Κάτω Πατήσια εκτείνονται δυτικά του βορείου τμήματος της οδού Πατησίων, μετά την πλατεία Κολιάτσου, και στον χώρο που ορίζουν οι άξονες της οδού Πατησίων και του ηλεκτρικού σιδηροδρόμου. Τα Κάτω Πατήσια έχουν ως κύριο οδικό άξονα την Οδό Αχαρνών, όπου βρίσκεται και ο ομώνυμος σταθμός του ηλεκτρικού σιδηρόδρομου. Η γειτονιά συνορεύει βόρεια με τον Αγ. Ελευθέριο, βορειοανατολικά με τα Άνω Πατήσια, ανατολικά με την πλατεία Κολιάτσου, νότια με τον Άγιο Νικόλαο και νοτιοδυτικά με τα Θυμαράκια. Δυτικά του σταθμού των Κάτω Πατησίων βρίσκεται η τοποθεσία «Τρεις Γέφυρες», όπου η Εθνική Οδός Αθηνών-Λαμίας περνά πάνω από τον Κηφισό ποταμό και τις σιδηροδρομικές γραμμές.

Όταν η Αθήνα, γίνεται πρωτεύουσα του νεοσύστατου Ελληνικού Κράτους, ο δρόμος που οδηγούσε από την Αθήνα στα Πατήσια, στο ίχνος αρχαίας οδού, ήταν ο δημοφιλέστερος εξοχικός δρόμος, τόπος αναψυχής και εκδρομής για τους Αθηναίους της εποχής. Η ευρύτερη περιοχή των Πατησίων ήταν τότε εξοχική και τα Πατήσια, ένα χωριό της Αττικής, 4-5 χλμ. μακριά από το κέντρο της Αθήνας. Η αστική ανάπτυξη της περιοχής ξεκινά με την επίσημη χάραξη του οδικού  άξονα της οδού Πατησίων, που παίρνει το όνομά της από το χωριό στο οποίο καταλήγει. Σταδιακά, καθώς το σχέδιο πόλης επεκτείνεται όλο και βορειότερα κατά μήκος της οδού Πατησίων, στα τέλη του 19^ου αιώνα, το χωριουδάκι μετατρέπεται σιγά σιγά σε προάστιο της αναπτυσσόμενης πρωτεύουσας. Αρχικά δημιουργείται η συνοικία των Άνω Πατησίων και λίγο αργότερα των Κάτω Πατησίων, δυτικότερα, ως επεκτάσεις του αρχικού οικισμού.

Η ανάπτυξη της οδού Πατησίων συνηγορείται και υποστηρίζεται από τη συνεχιζόμενη βελτίωση των δικτύων μέσων μαζικής μεταφοράς, ξεκινώντας με έναν ιπποκίνητο τροχιόδρομο που στη συνέχεια, αντικαθίσταται από το τραμ και έναν ατμήλατο σιδηρόδρομο – το «θηρίο» – που αργότερα υποκαθίσταται από το δίκτυο του ηλεκτρικού σιδηρόδρομου, τα οποία δημιουργούν ευνοϊκές συνθήκες κατοίκησης και προσελκύουν νέους εποικιστές. Τα Πατήσια και οι γύρω περιοχές μετατρέπονται συν τω χρόνω σε πυκνοκατοικημένες περιοχές κατοικίας, που ενοποιούνται μεταξύ τους σε έναν ενιαίο αστικό ιστό. Τα Κάτω Πατήσια διαχωρίζονται από τα Άνω Πατήσια με όριο τον άξονα της Πατησίων και διαφοροποιούνται σημαντικά ως προς την φυσιογνωμία, κυρίως λόγω των κοινωνικών χαρακτηριστικών με τα οποία επιφορτίστηκε ο χώρος, κατά την αστικοποίηση˙ τα Κάτω Πατήσια ως μεσοαστική – μικροαστική  περιοχή κατοικίας, ενώ τα Άνω Πατήσια, ως κηπούπολη – προάστιο της πόλης.

Η συνοικία των Κάτω Πατησίων είναι ενταγμένη σε ένα αστικό συνεχές που εκτείνεται ανάμεσα στις γραμμές του ηλεκτρικού και την οδό Πατησίων και σε συνέχεια των νοτιότερων περιοχών κατοικίας του Αγ. Νικολάου, του Αγ. Παντελεήμονα, της πλατείας Αττικής κ.λπ., το οποίο συγκροτείται και πυκνώνει οικιστικά, κυρίως στις δεκαετίες του ’50-’60 και μέχρι το ’80, οριστικοποιεί την σημερινή του πυκνοδομημένη εικόνα. Σε αυτές τις ζώνες της πόλης και στις πολυκατοικίες που χτίζονται μαζικά, εγκαθίσταται μεγάλο τμήμα των εσωτερικών μεταναστών, οι οποίοι καταφτάνουν στην πρωτεύουσα των πρώτων μεταπολεμικών δεκαετιών. Από τα μέσα του ’80 και μετά, η περιοχή κατοικίας ασφυκτιά λόγω της πυκνής δόμησης, της ανυπαρξίας ελεύθερων χώρων και του παλιού και υποβαθμισμένου οικιστικού αποθέματος, που εκ των πραγμάτων μέσω των πτωτικών τάσεων της κτηματαγοράς, «περνάει» ολοένα και σε χαμηλότερα εισοδηματικά στρώματα. Σήμερα, σε συνδυασμό με τη δυναμική που παρουσιάζουν όλες οι γειτονικές περιοχές της οδού Πατησίων, η προσέλκυση μεταναστευτικού πληθυσμού στην περιοχή είναι πολύ έντονη.

Τα Κάτω Πατήσια αποτέλεσαν διαχρονικά έναν ζωντανό χώρο κατοίκησης της Αθήνας, μια γειτονιά με έντονο το στοιχείο της συνοχής και της πολυλειτουργικότητας, διάφορες εμπορικές χρήσεις επιπέδου γειτονιάς στα ισόγεια των πολυκατοικιών, καθώς και κεντρικότερες ειδικά πάνω στον άξονα της Αχαρνών και την περιοχή γύρω από το σταθμό, η οποία παρουσιάζει χαρακτήρα υπερτοπικού κέντρου. Τις τελευταίες δεκαετίες η γειτονιά έχει περαιτέρω υποβαθμιστεί, όπως και το σύνολο της πόλης, με την οικονομική κρίση να έχει λειτουργήσει ιδιαίτερα καταστροφικά για το εμπόριο της γειτονιάς και τα μικρά καταστήματα.

Παρ’ όλα αυτά, η γειτονιά δεν παύει να είναι ζωντανή και λειτουργική, και παρά τα φαινόμενα που συνεπάγεται η έντονη ανθρωπιστική κρίση και η γενίκευση της ρατσιστικής βίας στον ευρύτερο χώρο δυτικά της Πατησίων, τα Κάτω Πατήσια, πιθανά λόγω της χωροθέτησής τους σε κάποια απόσταση από το κέντρο της Αθήνας, δεν χαρακτηρίζονται με την ίδια ένταση ως προς αυτά, σε σύγκριση με τις πιο κεντρικές περιοχές. Σε αυτό συμβάλλουν, οι διάφορες πρωτοβουλίες κατοίκων της γειτονιάς και εθνοτικών ομάδων, που δραστηριοποιούνται δημιουργώντας συλλογικά δίκτυα αλληλεγγύης και πολιτιστικής ανταλλαγής, με προσπάθειες που στόχο έχουν να βελτιώσουν την καθημερινότητα της πόλης και της γειτονιάς.

Στη συμβολή των οδών Πάτμου και Καραβία στα Πατήσια, βρίσκεται ένα κατάφυτο κτήμα τριών στρεμμάτων – κήπος διώροφης νεοκλασικής αγροικίας του 1880, χαρακτηριστικού δείγματος εξοχικής κατοικίας των αρχών του αιώνα. Όταν, το 1988 ο Οργανισμός Σχολικών Κτιρίων αποφάσισε να το απαλλοτριώσει προκειμένου να οικοδομήσει σχολικό συγκρότημα, στην απειλή της στέρησης αυτού του πνεύμονα πρασίνου και της τσιμεντοποίησης, οι κάτοικοι της περιοχής κι ανάμεσα τους πολλά παιδιά σχολικής ηλικίας, αντιστάθηκαν δυναμικά. Κατασκήνωσαν μέσα στο κτήμα εμποδίζοντας την κατεδάφιση και στη συνέχεια, με τη συνδρομή του Κέντρου Εναλλακτικών Κινήσεων Πατησίων, προχώρησαν σε κατάληψη, με σκοπό να οργανώσουν τον χώρο ως πολιτιστικό πάρκο για τη γειτονιά. Μέσα από πολύχρονους αγώνες κατάφεραν να χαρακτηριστεί το κτίριο διατηρητέο, και το σχολικό συγκρότημα να ανεγερθεί στο διπλανό οικόπεδο. Σήμερα, μετά από 25 χρόνια, η κατάληψη του κτήματος «Πάτµου και Καραβία», η αρχαιότερη και μακροβιότερη κατάληψη, συντηρείται από τους ίδιους τους κατοίκους και στο χώρο της λειτουργεί κυλικείο, πραγματοποιούνται πολιτιστικές εκδηλώσεις, συναυλίες, προβολές, θεατρικές παραστάσεις, δραστηριότητες για παιδιά, μαθήματα ελληνικών σε μετανάστες, μαθήματα χορού, λαϊκή αγορά βιολογικών προϊόντων, κ.ά.

 Αγ. Ελευθέριος

Ο γειτονικός των Πατησίων, Άγιος Ελευθέριος αποτελεί περιοχή κατοικίας που εκτείνεται γύρω από τον ναό του Αγ. Ελευθερίου Αχαρνών, βόρεια των Κάτω Πατησίων και των Θυμαρακίων και νότια των Άνω Πατησίων. Επί της λεωφόρου Ν. Ιωνίας βρίσκεται και ο ομώνυμος σταθμός του ηλεκτρικού σιδηροδρόμου, σε απόσταση δύο οικοδομικών τετραγώνων από την οδό Αχαρνών και το ναό.

Η περιοχή πρωτοκατοικήθηκε το 1902 από οικογένειες αγροτών. Ο Άγιος Ελευθέριος, λόγω του υγιεινού κλίματος και των άφθονων νερών που έρεαν στην περιοχή, όπως και της μικρής σχετικά απόστασης από την Αθήνα, υπήρξε τόπος παραθερισμού πλουσίων και ευγενών Αθηναίων. Το ατμοκίνητο τρένο «Θηρίο», το οποίο διερχόταν από την περιοχή, χωρίς όμως να υπάρχει σταθμός, συνέβαλε στην ανάπτυξη της ακόμα εξοχικής περιοχής. Ακόμα και μετά τον πόλεμο, η περιοχή παρέμενε αραιοκατοικημένη με κάποιες παραθεριστικές κατοικίες. Η δημιουργία του σταθμού του ΗΣΑΠ το 1961, αποτέλεσε την οριστική σύνδεση της με την πρωτεύουσα και τη μετατροπή της σε προάστιο της πόλης. Ο σημερινός ναός του Αγίου Ελευθερίου, κτίστηκε το 1967 παίρνοντας το όνομα του προϋπάρχοντος ναΐσκου, που κατεδαφίστηκε. Η περιοχή διαθέτει ένα πολύ ενδιαφέρον οικιστικό απόθεμα από μονοκατοικίες, που ανασύρουν μνήμες από τις εποχές που ήταν ακόμα εξοχικός προορισμός, αλλά οπωσδήποτε δεν διέφυγε της επέλασης της πολυκατοικίας της ανοικοδόμησης του ’70 και του ’80, αποτελώντας ενιαίο χώρο με τα πυκνοκατοικημένα Κάτω Πατήσια.