Οδός Πειραιώς

Η οδός Πειραιώς αποτελεί κύριο άξονα της πόλης της Αθήνας, που διατρέχει τους δήμους Αθηναίων, Μοσχάτου-Ταύρου, Νίκαιας-Ρέντη και Πειραιά. Αποτελεί μία από τις βασικές συνδέσεις της Αθήνας με το επίνειο της, τον Πειραιά, στο ίχνος των αρχαίων Μακρών Τειχών.

Κατά μήκος της, αρχικά από τα δύο άκρα της και στη συνέχεια στο ενδιάμεσο τμήμα, συγκεντρώνονται οι «ανεπιθύμητες» για τα αστικά κέντρα χρήσεις. Εγκαθίστανται, στο τέλος 19ου-αρχές 20ου αιώνα, βιοτεχνικές και βιομηχανικές μονάδες, αποθήκες και χώροι χονδρεμπορίου και αργότερα, μετά τη Μικρασιατική καταστροφή, και προσφυγικοί οικισμοί. Η χωροθέτηση βιοτεχνικών και βιομηχανικών μονάδων είναι περισσότερο έντονη στο νότιο τμήμα, προς τον Πειραιά. Στο βόρειο τμήμα, από τις σημαντικότερες μονάδες είναι το εργοστάσιο Φωταερίου (Γκάζι).

Σήμερα, στο βόρειο τμήμα της οδού Πειραιώς, και κυρίως εντός των ορίων του Δήμου Αθηναίων, παρατηρείται η συγκέντρωση πολιτιστικών λειτουργιών. Στο εργοστάσιο Φωταερίου στεγάζεται η «Τεχνόπολις» του Δήμου Αθηναίων, σε πρώην βιομηχανικούς χώρους στεγάζεται η Σχολή Καλών Τεχνών, το Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού και το Φεστιβάλ Αθηνών, ενώ έχει δημιουργηθεί και το νέο κτίριο του Μουσείου Μπενάκη.

Από τα νεοκλασικά κτίρια που διαμόρφωσαν το αστικό μέτωπο της Πειραιώς, κοντά στην Ομόνοια, στις αρχές του 20ου αιώνα, ελάχιστα σώζονται μέχρι σήμερα. Ένα από αυτά είναι το κτίριο του Δημοτικού Βρεφοκομείου στην πλατεία Κουμουνδούρου, που σήμερα στεγάζει τη Δημοτική Πινακοθήκη του Δήμου Αθηναίων.

Εκατέρωθεν της οδού Πειραιώς, εντός των ορίων του Δήμου Αθηναίων, εκτείνονται οι γειτονιές Μεταξουργείο, Κεραμεικός, Γκάζι, Ρουφ-Βοτανικός, Κάτω Πετράλωνα.

Γκάζι

Η περιοχή Γκάζι εκτείνεται ανάμεσα σε σημαντικούς άξονες της Αθήνας, τις οδούς Πέτρου Ράλλη, Πειραιώς, Ιερά Οδός και τη λεωφόρο Κωνσταντινουπόλεως.

Η ιστορία και η εξέλιξη της περιοχής συνδέεται με το εργοστάσιο Φωταερίου που ξεκίνησε να λειτουργεί επί της οδού Πειραιώς στο τέλος του 19ου αιώνα. Λόγω του εργοστασίου, στην περιοχή συγκεντρώθηκαν βιοτεχνίες /βιομηχανίες και σημαντικός αριθμός εργατικού πληθυσμού. Το εργοστάσιο Φωταερίου, ύστερα από φθίνουσα πορεία τις μεταπολεμικές δεκαετίες, κλείνει τη δεκαετία 1980 (το 1984). ‘Ηδη από τη δεκαετία του 60 στην περιοχή του εργοστασίου Φωταερίου συγκροτείται το Γκαζοχώρι, συνοικισμός κυρίως μουσουλμάνων που έχουν μεταναστεύσει απ’ τη Θράκη σε αναζήτηση βιομηχανικής εργασίας. Μολονότι το κλείσιμο του εργοστασίου συμβάλλει στην αποχώρηση μέρους των κατοίκων από την περιοχή, στη δεκαετία του 80, παρατηρείται δεύτερο κύμα εγκατάστασης μουσουλμάνων μεταναστών από τη  Θράκη που αναζητούν φτηνή κατοικία και έχουν ευκαιρία απασχόλησης και στον δημόσιο τομέα. Οι μεταγενέστερες προτάσεις ανάπλασης της περιοχής σε συνδυασμό με την αξιοποίηση και επανάχρηση του βιομηχανικού συγκροτήματος του Γκαζιού (ως χώρος πολιτισμού «Τεχνόπολη» του Δήμου Αθηναίων από το 1999 και ως Βιομηχανικό Μουσείο Φωταερίου από το 2013), αλλά και τη λειτουργία του σταθμού μετρό Κεραμεικός, οδήγησαν στον μετασχηματισμό της περιοχής κυρίως σε χώρο εστίασης και αναψυχής και σε ανάδειξή της δυνητικά σε περιοχή σύγχρονης κατοικίας για μεσαία και υψηλά στρώματα. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την άνοδο των τιμών εκμετάλλευσης της γης και την συνακόλουθη άσκηση μεγάλης πίεσης στις συνθήκες κατοίκησης των προϋφιστάμενων νοικοκυριών που στο σύνολό τους ήταν και είναι άνθρωποι με χαμηλό εισόδημα, αλλά και στη δυνατότητα παραμονής στην περιοχή των μικρών εργαστηρίων και βιοτεχνιών που έχουν επιβιώσει μέχρι σήμερα. Η δυνατότητα συνύπαρξης ποιοτικής κατοικίας στην περιοχή μαζί με τέτοια πυκνότητα νυχτερινής διασκέδασης είναι αμφισβητήσιμη. Εκτός αυτού, με δεδομένη την κακή ποιότητα και την υποβαθμισμένη κατάσταση πολλών πρώην βιοτεχνικών χώρων, και στο Γκάζι, όπως και στο Ρουφ και τον Βοτανικό, έχουν εγκατασταθεί πολυάριθμοι οίκοι ανοχής (studio) που συγκροτούν μια μεγάλη «πιάτσα» του είδους στην πόλη.

Ρουφ – Βοτανικός

Οι δύο περιοχές (Ρουφ, Βοτανικός) εκτείνονται δυτικά της οδού Πειραιώς, στα σύνορα του Δήμου Αθηναίων με τους Δήμους Ταύρου και Αιγάλεω. Το νοητό όριο διαχωρισμού τους αποτελεί η λεωφόρος Κωνσταντινουπόλεως με τις γραμμές του τρένου. Πρόκειται για βιομηχανικές περιοχές, τμήματα της βιομηχανικής ζώνης, του Λεκανοπεδίου, όπου συναντώνται κάποιες, εναπομείνασες, βιομηχανικές μονάδες και σημαντικός αριθμός αποθηκών. Στην περιοχή του Ρουφ, υπάρχει το ομώνυμο στρατόπεδο, όπου λειτουργούν στρατολογικά γραφεία και υπηρεσίες. Το στρατόπεδο του Ρουφ είναι το δεύτερο μεγάλο στρατόπεδο εντός των ορίων του Δήμου Αθηναίων μετά αυτό στο Γουδί.

Οι περιοχές αυτές αποτελούσαν και εξακολουθούν να αποτελούν ένα όριο της πόλης. Με την υποβάθμιση του βιομηχανικού τους χαρακτήρα μετά το κλείσιμο βασικών βιομηχανικών μονάδων της περιοχής όπως το εργοστάσιο της ΕΒΓΑ, η περιοχή υποβαθμίστηκε ακόμα περισσότερο. Στις διαδικασίες αστικοποίησης και πύκνωσης της πρωτεύουσας οι περιοχές αυτές, εξαιτίας της βιομηχανικής δραστηριότητας και της διέλευσης βαριών συγκοινωνιακών υποδομών όπως οι γραμμές του ΟΣΕ, είναι χαρακτηριστικό ότι έμειναν στο περιθώριο και γι’ αυτό βρίσκονται στο σύνορο όλων των πιο πυκνά αστικοποιημένων δήμων που συμβάλλουν στην περιοχή (Αθήνα, Ρέντης, Ταύρος και Αιγάλεω). Οι σιδηροδρομικές γραμμές διαιρούν την περιοχή στην αναβαθμισμένη «πάνω» ζώνη που συνορεύει με το Γκάζι και στην πιο αφημένη στην τύχη της «κάτω» ή δυτική ζώνη. Στα πολύτιμα κενά και εγκαταλελειμμένα από βιομηχανία και γεωργία οικόπεδα, εγκαταστάθηκαν στις προηγούμενες δεκαετίες πολλά πρακτορεία μεταφορών που κι αυτά σήμερα εγκαταλείπουν την περιοχή αφού κλείνουν λόγω τη οικονομικής κρίσης. Σήμερα, στα ίδια κενά, στα χωράφια και στα brownfields που άφησε η εγκατάλειψη από τον σχεδιασμό και την πολιτεία, εγκαθίστανται αυθαίρετα είτε χρήσεις που οχλούν την περιορισμένη κατοικία (παλαιών και νέων κατοίκων) όπως η θορυβώδης αναψυχή των μεγάλων νυχτερινών κέντρων, είτε χωματερές κυρίως μετάλλου, με την συλλογή και διαλογή του οποίου απασχολούνται άτυπα μετανάστες και τσιγγάνοι που μένουν σε πολύ υποβαθμισμένες συνθήκες στην ίδια περιοχή. Πρόκειται για ένα εκτεταμένο σύστημα παραοικονομίας και αυτοσυντήρησης στα όρια της πόλης, στην πίσω αυλή της, που δημιουργεί ιδιαίτερα δύσκολες (και ανθυγιεινές) συνθήκες για την επιβίωση της παραδοσιακής κατοικίας.

Στην ευρύτερη περιοχή που συμπεριλαμβάνει και τον Ελαιώνα, έχουν ανακοινωθεί, κατά καιρούς, έργα υπερτοπικής σημασίας, όπως ο νέος σταθμός ΚΤΕΛ και το νέο γήπεδο του Παναθηναϊκού. Ένα ακόμη στοιχείο που, ενδεχομένως, επηρεάσει την εξέλιξη της περιοχής αποτελεί η σχετικά πρόσφατη λειτουργία του σταθμού μετρό «Ελαιώνας» και η αναβάθμιση λειτουργίας του προαστιακού με δεδομένο τον σταθμό στο Ρουφ.

Πετράλωνα

Τα Πετράλωνα είναι συνοικία στο νοτιοδυτικό όριο του Δήμου Αθηναίων, η οποία χωρίζεται από τις γραμμές του Ηλεκτρικού Σιδηροδρόμου Αθηνών – Πειραιώς, στις περιοχές των Άνω και Κάτω Πετραλώνων. Τα Άνω Πετράλωνα είναι ανατολικά και τα Κάτω, δυτικά των γραμμών. Η συνοικία εκτείνεται από την οδό Πειραιώς μέχρι το λόφο Φιλοπάππου, και από την οδό Χαμοστέρνας μέχρι τη γέφυρα Πουλόπουλου. Στα ανατολικά συνορεύουν με το Κουκάκι, βορειοανατολικά με το Θησείο και στα βορειοδυτικά με το Γκάζι. Τα Άνω και Κάτω Πετράλωνα, παρουσιάζουν ως γειτονιές έντονες διαφορές που σχετίζονται τόσο με την εναλλαγή των τοπικών χαρακτηριστικών, όσο και με τις διαφορετικές συνθήκες ανάπτυξης της πόλης εκατέρωθεν των γραμμών του τραίνου.

Τα Άνω Πετράλωνα, στους πρόποδες του Φιλοπάππου, είναι μια ιστορική περιοχή κατοικίας της Αθήνας, που αποτελεί συνέχεια της γειτονιάς του Θησείου και του Φιλοπάππου και χαρακτηρίζεται από τη μικρή της κλίμακα, αλλά και μια διατηρημένη γραφικότητα, με αρκετές παλιές κατοικίες και μικρά νεοκλασικά κτήρια να παραμένουν αναλλοίωτα στο χρόνο. Τα τελευταία χρόνια είναι στο προσκήνιο, καθώς έχει διαμορφωθεί σε πόλο νυχτερινής διασκέδασης με εστιατόρια, καφετέριες και μπαρ να κατακλύζουν την περιοχή, με αποτέλεσμα την ραγδαία αύξηση των ενοικίων και της αξίας της γης.

Τα Κάτω Πετράλωνα, στον ενδιάμεσο χώρο μεταξύ των γραμμών του ηλεκτρικού σιδηρόδρομου και της οδού Πειραιώς, μεταπολεμικά δέχτηκαν την έντονη ανοικοδόμηση και την συνακόλουθη αλλαγή του χαρακτήρα τους, με αποτέλεσμα να διαμορφωθούν σε μια κορεσμένη – πυκνοκατοικημένη περιοχή κατοικίας. Η γειτνίασή της περιοχής με τον άξονα της Πειραιώς και με σημαντικές βιομηχανικές περιοχές της Αθήνας, όπως το Γκάζι και τον Ταύρο, διαμόρφωσαν κατά αντιστοιχία ένα συγκεκριμένο πλαίσιο ανάπτυξης, με βιομηχανικές και βιοτεχνικές χρήσεις διεσπαρμένες μέσα στον αστικό ιστό.

Το Πιλοποιείο Πουλόπουλου, στα όρια Πετραλώνων και Θησείου, είναι ένα από τα παλιά εργοστάσια της περιοχής και ένα αξιόλογο δείγμα βιομηχανικής αρχιτεκτονικής της εποχής του, το οποίο στην ακμή του καταλάμβανε ένα ολόκληρο οικοδομικό τετράγωνο με διαδοχικά κτίσματα γύρω από ένα κεντρικό προαύλιο. Το εναπομείναν τμήμα του εγκαταλελειμμένου εργοστασίου αγοράστηκε το 1988 από τον Δήμο Αθηναίων, αποκαταστάθηκε και έκτοτε λειτουργεί ως Πολιτιστικό Κέντρο («Μελίνα»).

Στα όρια με το Γκάζι και τον Κεραμεικό, στο τέρμα της οδού Ερμού, βρίσκεται η πλατεία της Κορεάτικης Αγοράς, όπου τις Κυριακές διεξάγεται παζάρι μεταχειρισμένων ειδών. Πριν κάποια χρόνια, κάτοικοι των γειτονιών της περιοχής κατάφεραν να επιτύχουν τη ματαίωση των σχεδίων του Δήμου Αθηναίων για κατασκευή εμπορικού κέντρου στο σημείο αυτό, διεκδικώντας τη μετατροπή του σε πάρκο.